استفاده کاربردی حسین فضایلی از تحصیلاتش برای بافت‌فرسوده 
روایت ساکن قدیمی محله فردوسی از خانه‌هایی که به‌هم راه داشت 
رد باغ ویسی در کوچه «مهرافروز»
کوچه باغ‌ویسی (مهرافروز کنونی) یکی از مسیر‌های ایجاد‌شده بر‌اثر تغییر و تحولات رخ‌داده در درون حصار یا باروی ایجاد‌شده در دوره شاه‌طهماسب صفوی است. این کوچه در‌واقع اکنون پودی است متصل‌کننده دو تار چهنو و آرام ولی در گذشته تنها یک فرعی بوده که بر اثر تقسیمات ایجاد شده است. در کوچه‌گردی امروز قرار است در تاریخ این کوچه قدم بزنیم.
نام‌های کوچه «مهرافروز» در طول زمان
کوچه باغ‌ویسی قدیمی‌ترین نام ثبت‌شده برای این مسیر در اسناد مختلف است. این نام هنوز هم توسط کسانی که دهه‌های نخستین عمر خود را در این کوچه سپری کرده‌اند، استفاده می‌شود. نام دیگر این مسیر کوچه «باغ نعیمی» است؛ البته این کوچه تنها در دوره‌ای کوتاه -یعنی اواسط دهه۴۰ و ابتدای دهه۵۰- به این نام معروف بوده و پس‌از‌آن، بار دیگر کوچه به همان نام قبلی بازگشته است. جالب است که هیچ سندی درباره دلایل این تغییر‌نام موقت وجود ندارد.
در ادامه، این مسیر، به آن دلیل که یکی از فرعی‌های کوچه چهنو محسوب می‌شود، پس از انقلاب و هنگام نخستین شماره‌گذاری معابر، نامی جدید پیدا کرده و در ابتدای آن تابلوی چهنو ۱۰ نصب شده است. این شماره، سال۱۴۰۲ و پس از شماره‌دار شدن کوچه‌های فرعی بن‌بست راسته کوچه چهنو، چهار عدد افزایش پیدا کرده و به چهنو ۱۴ تغییر یافته است.
اکنون در تابلوی ورودی کوچه (از مسیر چهنو) هر دو این شماره‌ها در حالی ثبت شده‌اند که کلمه مهرافروز نیز به‌عنوان دیگرنام مصوب این کوچه حک شده است. سرانجام اینکه در ابتدای کوچه از سمت کوچه آرام هم تابلوی آرام ۴ ثبت شده است.
کوچه «مهرافروز» تا پایان قاجار
بر‌اساس نقشه دالمج کوچه مورد‌نظر در دوران قاجارها، مسیری بن‌بست در میانه کوچه چهنو بوده است. در این نقشه کوچه مورد‌اشاره مسیری شمالی‌جنوبی است که پس از طی مسافتی کوتاه به انتها می‌رسد. هرچند در این نقشه فضای اطراف کوچه مهرافروز به رنگ زرد کم‌رنگ (بازگو‌کننده فضا‌های شهری) ترسیم شده، با‌توجه‌به نام کوچه در سال‌های بعد، می‌توان مدعی شد که این کوچه در دل یک باغ بزرگ کم‌درخت و در حال نابودی ایجاد شده که جدا از محدوده سر‌سبز روی نقشه (محوطه پای چنار و چاه‌نو) بوده است.
از طرف دیگر شکل کاملا هندسی کوچه نیز بازگو‌کننده ظهور این کوچه بن‌بست پس از یک تقسیم ملکی ناشی از ارث در سال‌های نخست دوران قاجارهاست. ناگفته نماند که وضعیت این کوچه از منظر طول و انشعابات تا پایان دوره حکومت قاجارها تغییر نکرده و هرتسفیلد هم در نقشه سال۱۳۰۳، این مسیر را مانند آنچه در نقشه دالمج ثبت شده، به تصویر کشیده است.
کوچه «مهرافروز» در دوران پهلوی‌ها
عمده تغییرات کوچه مهرافروز، از منظر رشد و گسترش محیطی و جمعیتی، در سه دهه نخست این قرن رخ داده است. در این دوران بر طول کوچه و فرعی‌های آن افزوده شده است. این کوچه همچنین در نقشه سال۱۳۳۳ مشهد یک فرعی شمالی‌جنوبی است که محدوده میانی دو کوچه چهنو و آرام را به هم متصل کرده و نوعی میان‌بر برای افرادی است که می‌خواهند بدون ورود به محدوده کوچه سرشور، از یکی از این کوچه‌ها به دیگری نقل‌مکان کنند.
این کوچه در آن زمان دارای دو فرعی غربی و دو فرعی شرقی بوده است که هرچند هر چهار فرعی بن‌بست بوده‌اند، شکل و شمایل هرکدام با دیگری تفاوت‌هایی داشته است؛ همچنین وضعیت این کوچه در سال‌های بعد هم تا پایان دوران حکومت پهلوی‌ها بر ایران تغییر چندانی نکرده و تنها برخی بنا‌های تک‌طبقه آن به بنا‌های دو و سه‌طبقه ساخته‌شده به سبک روز، تغییر‌وضعیت داده است و دو آب‌انبار شخصی موجود در خانه‌های کوچه هم استفاده عمومی خود را از دست داده و به‌سازه‌ای شخصی تبدیل شده است.
کوچه «مهرافروز» پس از انقلاب اسلامی
وضعیت کوچه مهرافروز در سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی تغییر چندانی با سال‌های قبل نداشته است. در این دوران تنها برخی پلاک‌های قدیمی کوچه تخریب و بنا‌های جدید منطبق با معماری بی‌هویت دهه‌های ۶۰ و ۷۰ جایگزین آنها شده است؛ همچنین نظام کوچه‌بندی این مسیر نیز همان نظام ایجاد‌شده در نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی بود.
این وضعیت البته در دهه۸۰ به‌یک‌باره تغییر کرد. شایعه تبدیل این کوچه به بخشی از خیابانی که قرار است از مقابل باب‌الجواد (ع) احداث شود و تا خیابان بهار امتداد پیدا کند باعث شد تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران حوزه املاک به این کوچه اقبال نشان دهند و پلاک‌های مسکونی آن را بخرند. این شایعه هرچند چند‌سالی بیشتر دوام پیدا نکرد و با اعلام نبود چنین طرحی در دستور‌کار شهرداری مشهد، تب خرید اراضی کوچه فروکش کرد، اما سرعت گرفتن طرح نوسازی اطراف حرم‌مطهر‌رضوی از میانه دهه۸۰ عاملی شد تا طیف دیگری از سرمایه‌گذاران به این کوچه اقبال نشان دهند.
اکنون تعداد بنا‌های بیش از سی سال موجود در کوچه که نشان از گذشته آن دارند، کمتر از انگشتان یک دست است. از بین این بنا‌ها نیز دو پلاک (یکی در محل تقاطع با کوچه آرام و دیگری در حاشیه کوچه اصلی) به حال خود رها شده‌اند. اکنون تنها در یکی از پلاک‌های کوچه مهرافروز ۱، خانواده‌ای با سابقه سکونتی بیش از پنجاه سال حضور دارند و از بقیه پلاک‌های کوچه اصلی و فرعی‌های آن به‌عنوان مراکز اقامتی استفاده می‌شود.
نامداران کوچه «مهرافروز»
خاندان «پنجه‌شاهی» شاخص‌ترین خانواده ساکن این کوچه در سده معاصر هستند. بزرگ این خانواده از گاراژدار‌های حاشیه خیابان امام‌رضا (ع) در نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی بود. آب‌انبار موجود در حیاط خانه پنجه‌شاهی که در بخش انتهایی مهرافروز ۱ قرار داشت، محل تأمین آب اغلب خانواده‌های ساکن در کوچه باغ‌ویسی تا قبل از اجرای لوله‌کشی آب در مشهد بوده است.
تغییر‌نام موقت کوچه در برهه‌ای از زمان بازگو‌کننده سکونت خانواده «نعیمی» در این کوچه در آن دوران است که هرچند کسی از ساکنان فعلی کوچه اطلاعی از گذشته این خانواده ندارد، با‌توجه‌به توانایی آنان برای تغییر نام موقت کوچه می‌توان بزرگ خانواده را فردی دارای نفوذ در مجموعه‌های دولتی شهر در میانه‌های دوران حکومت پهلوی‌ها بر کشور دانست.
خانواده «حریری» را که از قدیمی‌های صنف الکتریکی و فروش لوازم روشنایی بودند هم باید از جمله خانواده‌های قدیمی این کوچه دانست. «حسین باغ‌ویسی» که تا اواخر دهه۷۰ مغازه‌های سرنبش شرقی تقاطع کوچه با کوچه چهنو را در اختیار داشت و ظاهرا از نوادگان مالک اولیه زمین‌های این محدوده بود نیز از دیگر قدیمی‌های این کوچه است؛ همچنین باید از «رحیم پرابروار» معروف به رحیم سبزی‌فروش نیز به‌عنوان دیگر قدیمی کوچه یاد کرد. فرزند وی به همراه همسرش اکنون یگانه ساکنان دارای پنجاه سال سابقه سکونت در این کوچه محسوب می‌شوند.
حاجی «توکلی»، «فتاح خال‌گردن»، حاجی «احراری»، حاج «محمود احسنی» و «بی‌بی‌علوی» هم از دیگر افرادی هستند که هرکدام دوره‌ای از زمان به‌عنوان چهره شاخص کوچه در بین مردم منطقه مورد وثوق بوده‌اند؛ همچنین باید از محمد قدیمی که به‌دلیل شغلش به محمدخان پاسبان معروف بود هم به‌عنوان یکی دیگر از نماد‌های ساکن این کوچه نام برد.
سرانجام اینکه نخستین پلاک غربی کوچه در محل تقاطع با کوچه چهنو که اکنون تبدیل به زمینی آسفالت و رها شده است زمانی میزبان یکی از نخستین بنا‌های سه‌طبقه کوچه بود که در آن دو خانواده «جوادی یزدی» و «اکبری» سکونت داشتند.
* این گزارش دوشنبه ۲۶ شهریورماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۱۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
